فصلنامه تاریخ
پیاپی 17 (تابستان 1389)

در جریان تاریخ تمدن اسلامی، یک سویه نگری فکری و میل به همسازگری اعتقادی، همزمان با پیدایش تفکر آزاد و رشد علوم عقلی شروع به شکل گیری کرد و حتی حاکمان و نحله های فکری خردگرا نیز از این جزم اندیشی به طور کامل رها نبودند و در صورت لزوم به سرکوبی مخالفان فکری و اعتقادی می پرداختند. اما برخورد جدی با تکثرگرایی اعتقادی، فکری، توسط خلیفه متوکل عباسی آغاز شد این روند در ایران به وسیله محمود غزنوی و پس از دوران عقل گرایی آل بویه، با حذف فکری دگراندیشان عمدتا شیعه مذهب دنبال گردید و در عصر سلاجقه و با تلاش های نهادمند خواجه نظام الملک به اوج رسید. وی با تاسیس مدارس نظامیه نبردی بنیادین را با تکثرگرایی در حوزه اندیشه و مذهب آغاز کرد و با تکیه بر قدرت نظریه پردازی فقهایی چون ابوحامد غزالی به نتایجی تعیین کننده در تقابل با خردگرایی دست یافت.

یکی از قراردادها یا امتیازاتی که در دوران حکومت پهلوی با بیگانگان و خصوصا دولت استعماری انگلیس منعقد گردید ، انعقاد قرارداد یا امتیازی جدید به نام قرارداد 1933 م/ 1312 ش می باشد . برای انعقاد چنین قرارداد ننگینی زمینه سازی های زیاد و ایجاد فضای سیاسی بسیاری که نخستین آن قرارداد نهم اوت 1919 م/ 1298 ش بود ، انجام گردید . وقتی انگلیسی ها نتوانستند آن قرارداد را عملی سازند ، روح آن قرارداد را در قالب کودتای 1299 ش/ 1920 م ریخته، با سلسله مقدماتی دست به ایجاد حکومتی وابسته به نام حکومت پهلوی زدند . نخستین پرده ی این نمایش خلع احمد شاه و انقراض سلسله ی قاجار بود . تمام منظور و مقصود انگلیسی ها از تقویت رضاخان و روی کار آوردن اواین بود که منافع اقتصادی و سیاسی آنها از هر جهت تامین شود و روح قرارداد 1919 م/ 1298 ش را به صورت جدیدتری زنده سازند و این صورت جدید الغای قرارداد دارسی و انعقاد قرارداد 1933 م/ 1312 ش بود که میان ایران و انگلیس منعقد شد که به موجب آن شرکت نفت ایران و انگلیس فعالیت خود را آغاز کرد و مورخان براین عقیده اند که مضرات قرارداد 1933 م/ 1312 ش بیشتر از قرارداد دارسی بوده، انعقاد قرارداد 1933 م/ 1312 ش را یکی از اشتباهات بزرگ رضاخان می دانند.

علت اصلی پیدایش مشروطیت درایران تاسیس عدالتخانه بود که به اختلافات ومشکلات مردم رسیدگی نماید.علاوه بر محافظت از منافع وحقوق آنان،از دیکتاتوری وبی قانونی درکشورنیز جلوگیری کند.این روند در نهایت منجر به تشکیل مجلس شورای ملی شد.اما تشکیل مجلس به خاطر وجودعناصری وابسته درمیان نمایندگان وعملکرد ضعیف آنان نه تنها مشکلی را برطرف نکرد بلکه زمینه دیکتاتوری رضاخان را نیز فراهم آورد.سه مجلس اول تا سوم مشروطه،هریک به دلیلی بسته شد.مجلس چهارم نیز پس از یک دوره طولانی فترت پس از کودتای 1299شروع به کار کرداما در دوره فعالیت این مجلس وبه ویژه مجلس پنجم تلاشهای فراوانی برای تغییر نظام سیاسی مشروطه صورت گرفت.از یکسورضاخان تمام تلاش خود را مصروف به دست آوردن مطلقه قدرت نمود واز سویی دیگر نیروهای وفادار به مبانی مشروطیت براین باور بودند که تحول نظام سیاسی به منزله بازگشت مجدد دیکتاتوری وبربادرفتن آرمانهای مشروطیت خواهد بود.اگرچه دراین دو دوره مجلس نمایندگان روحانی وعلما تلاشهای بسیار خوب ومفیدی انجام دادند ولی این فضای بوجودآمده بویژه در مجلس پنجم مانع از جلوگیری اهداف رضاخان شد.

تغییر و تحول فکری و اعتقادی و پذیرش دین مطلوب از آرمانهای برخی ملل از جمله ایرانیان بوده است. چگونگی گروش ایرانیان به تشیع با تحلیل های مختلف و گاه متضاد طرح شده است لذا به منظور دست یابی به شناخت لازم در این خصوص ضرورت دارد پژوهش هایی نقادانه و منصفانه انجام پذیرد. ایرانیان مستقر در کوفه در قرن نخست هجری در این رابطه نقش مهمی ایفا نمودند. این مقاله با بررسی روند گرایش ایرانیان کوفه به تشیع و نقشی که آنان در روند تحولات تاریخی جهان اسلام ایفا نمودند به بررسی برخی فرضیه های مطرح از جمله اشتراک اعتقاد ایرانیان باستان با مذهب شیعه می پردازد و نهایتا به اثبات اصل گرایش انسانها به اصول انسانی و عدالت و پاسخ گویی فطرت در هنجار به گرایش های بوجود آمده در طول تاریخ می پردازد که با توجه به بسترهای مناسب در کوفه سبب برگزیدن تشیع توسط ایرانیان گردید. همچنین مجموعه ای اقدامات و فعالیت های آنان در طول قرن نخست هجری مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.

در طول تاریخ ایران زمین جنبش های مردمی وانقلابی زیادی به وقوع پیوسته است که بیشتر این جنبش ها هدفی جز مبارزه با استعمار واستبداد حاکمان زمانه خود نداشته اند در طول این تاریخ پر فرازو نشیب رهبران این جنبش ها دارای مقام واعتبار بالایی بوده اند جنبش جنگل یکی از این جنبش های انقلابی مردمی است که به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی در زمان مشروطه به وقوع پیوست ونسبت به دیگر جنبش های این دوره مانند (جنبش محمد خیابانی،کلنل محمد تقی پسیان،ستار خان) ازلحاظ مدت ومکان نهضت از اهمیت بالایی برخوردار است.

در دهه 60 مجله ای با نام "گذشته و حال" (Past and Present) در انگلستان منتشر شد که انگاره های موجود در تاریخ نگاری اجتماعی را ترویج می کرد و عاملیت تاریخ را متفاوت از قبل می دید. این تاریخ نگاران در مقایسه با سایر تاریخ نگاران دیدگاه متفاوتی نسبت به عاملیت تاریخ داشتند. برای این افراد عاملیت تاریخ مختص به نخبه گان نمی باشد بلکه تهی دستان و فرو دستان به همان اندازه در دگرگونی های تاریخی سهیم بوده اند. در دهه 80 میلادی تاریخ نگارن هندی و آمریکای لاتین علاقه ی خاصی به این نوع تاریخ نشان دادند. این تاریخ نگاران پس  از بررسی تاریخ نگاشته شده بعد از استقلال به این نتیجه رسیدند که تاریخ ملی آنها توسط ملی گراها واز دیدگاه و به نفع خود آنها نگاشته شده است. در این نحوه ی تاریخ نگاری حوادث تاریخی ای که با منافع آنها همسویی نداشته است بطور کل از تاریخ حذف شده اند. تاریخ نگاران فرودستان شباهت های بسیاری بین این نوع از تاریخ نگاری با تاریخ نگاری عصر استعمار یافته بودند. در عصر استعمار نخبه ی استعماری تاریخ را از ذم خود نگاشته بود و در عصر بعد از استعمار این نخبه ی ملی گرا بود که تاریخ را از دیدگاه خود می انگاشت. از دیدگاه این دو نوع تاریخ نگاری عامل دگرگونی های اجتماعی را سوژه نخبه می دانستند چه این فرد نخبه استعماری باشد یا ملی گرا. هدف تاریخ نگاران فرودست بازیافت صدا و عاملیت افرادی است که در لابلای اسناد تاریخی صدای شان به خاموشی گراییده است. این مقاله جستاری است در باب شیوه ها و راهکارهای بکار رفته توسط این تاریخ نگاران برای ارائه ی شیوه ی تازه ای در تاریخ نگاری.

هجمه مغول در قرن 7ه.ق / 13م ، تاثیری ژرف بر گستره آسیا و اروپای آن روزگار برجای نهاد . از جمله تحولات ایجاد شده آغاز روابط سیاسی غرب (اروپای کاتولیک) با شرق (امپراطوری مغول) بود . این مناسبات از سوی غرب کاتولیک و به منظور جلوگیری از یورش مغولان ، حفظ کلیسای کاتولیک و در صورت امکان جذب مغولان به آن کلیسا آغاز گردید که البته تا نبرد عین جالوت و شکست مغولان از ممالیک ، کامیابی چندانی در آن مشاهده نشد . اما پس از نبرد عین جالوت نوعی رابطه انتفاعی دو جانبه میان مغول ها و غرب کاتولیک علیه خصم مشترک یعنی ممالیک به وجود آمد . به طوری که تحریک مغول ها علیه ممالیک در دستور کار غرب کاتولیک قرار گرفت . خط مشی و سیاستی که به از نظر دیدگاهی آغاز دیپلماسی «شرق علیه شرق» از سوی غرب کاتولیک بود . مقاله حاضر بر آن است تا روند مناسبات غرب کاتولیک با مغول ها را بر اساس فرضیه «شرق علیه شرق» بررسی نماید.

در سال های ابتدایی ده 20 قمری سده 13، رقابتی شدید بین روحانیان تهران برای کسب ریاست در گرفته بود، که با فوت میرزا حسن آشتیانی شدت بیشتری گرفت و هر کدام از این روحانیون (شیخ فضل الله نوری، میرزا ابوالقاسم، امام جمعه، سید علی اکبر تفرشی، سید عبدالله بهبهانی، شیخ عبدالنبی و...) می خواستند شخص اول باشند، که این اختلاف و ضدیت بین شیخ فضل الله نوری و سید عبدالله بهبهانی شدت بیشتری داشت؛ شیخ فضل الله باروی کارآمدن عین الدوله صدراعظم، امورات شرعی و عرفی و ممکلتی که قبلا در محضر سید عبدالله حل و فصل می شد، به محضر او (شیخ) ارجاع داده شد، با اینکه بهبهانی فعالیتی نمی کرد و مخالفتی نیز با عین الدوله ابراز نمی کرد، ولی به اتهام رابطه دوستی قدیمیش با امین السلطان مورد سوءظن عین الدوله قرار گرفت و از این زمان شیخ فضل الله با اینکه دخترش عروس بهبهانی بود، هر چه بیشتر در مقابل هم قرار گرفتند؛ سرانجام شیخ فضل الله نوری در 13 رجب سال 1327 ه. ق در ملاء عام بدار آویخته شد و سید عبدالله بهبهانی نیز یک سال بعد یعنی در جمعه 8 رجب 1328 ه.ق (24 تیز 1289 ه.ش) در منزل خود به قتل رسید.